سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا)
پیشینه ساخت سقاخانه در ایران:
ايجاد سقاخانه در ایران بیشتر به دوران اسلامی و وقایع کربلا در سال 61 هجری قمری و رشادت های «عباس بن علی» فرزند علی ابن ابی طالب و ام البنین که به عناوین «حضرت عباس» ، «حضرت ابوالفضل» و «قمربنی هاشم» مشهور است در ارتباط می باشد. طبق سنت درگذشته افراد نيكوكار و خيرانديش بخاطر عشق و علاقه نسبت به خاندان اهل بيت و بخصوص واقعه كربلا و لقب سقايي حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام شيعيان اقدام به ساختن سقاخانه‌ها مي‌نمودند. سقاخانه ها در معابر عمومی برای رفع تشنگی رهگذران احداث می شد. در سقاخانه معمولا ظروف سنگی بزرگی گذاشته می شد، که آب آشامیدنی در آنها ریخته و پیاله‌هایی با زنجیر به آنها بسته می‌شد. برخی از سقاخانه‌ها به صورت دائم و برخی نیز تنها در ایام محرم برپا می شد. یکی از عناصر ثابت سقاخانه ها روشن کردن شمع پیرامون آن جهت راهنمایی رهگذران بوده که بعدها به عنوان نذر تغییر کاربری پیدا کرده است. عناصر دیگر قالب سقاخانه ها شامل ؛ پنجره‌های مشبک آهنی، شمع‌های روشن و خاموش، آب، پارچه‌های رنگین، پنجه مسی، شمایل‌های گوناگون با رنگ‌های درخشان، گنبدهای بزرگ و کوچک بر روی منبع آب و خطاطی بر روی دیواره‌های سقاخانه و مخازن آب و جاهای دیگر آن بیشتر آیات قرآنی و اشعار و عباراتی در مدح امام حسین و یاران آن امام خصوصاً ابوالفضل العباس است.
آدرس سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) : استان چهارمحال بختیاری ،شهرستان شهرکرد ، خیابان 12 محرم جنوبی ، کوچه یاس (ابو محمد سابق)
شماره ثبت در فهرست آثار ملی ایران : 2271 تاریخ ثبت 12/113/1377 ه خورشیدی
مختصات جغرافیایی ، آب و هوا ، نقشه سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) و … : E 50″51’14.01 N 32″19’16.96
ارتفاع از سطح دریا : 2025 متر
پیرامون نام (وجه تسمیه) :
الف) همان طور که در بالا اشاره شد به خاطر رشادتهای حضرت ابوالفضل بیشتر سقاخانه ها به همین نام شهره است .
ب) اسحاق بن ارباب میرزا ریاحی از متمولین شهرکرد (ده کرد سابق) از شفاعت ها و معجزات حضرت ابوالفضل بهره مند می شود و ملک شخصی خویش را وقف ایشان می کند و سقاخانه حضرت ابوالفضل را احداث می نمایند.
ج) در سال 1290 ه خورشیدی سقاخانه ارباب میرزا که هشتی منزل مسکونی ایشان بوده بعد از جمع آوری اعانات مردمی خریداری و گنبد دوپوشه آجری بر روی آن احداث می شود .
نکته 1 : سقاخانه های زیادی در ایران به نام حضرت ابوالفضل وجود دارد که برخی از آنها در شهرهای تهران ، حرم امام خمینی تهران، منطقه 9 اصفهان ، شهر بابک ، اردبیل ، گلپایگان ، نور ، شهرضا ، اهواز ، نائین و … حائز اهمیت است.
دوران و بانی اثر : اواخر دوران قاجار و به دست اسحاق بن ارباب میرزا ریاحی از متمولین شهرکرد
نکته 2 : شخصی به نام ارباب میرزا محمدرضا آرانی نیز از متمولین و سرمایه دارن دین بهایی است که برخی اوقات نام ایشان با اسحاق ارباب میرزا ریاحی اشتباه گرفته می شود.
امکان بازدید : بازدید از سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) تنها برای بانوان امکان پذیر است و اجازه ورود به آقایان داده نمی شود. البته شنیده ام در ایام محرم مردان در این سقاخانه حضور دارند . تصاویر داخلی سقاخانه نیز توسط همسر محترم گرفته شده است.
ویژگیهای معماری سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا):
سقاخانه شهرکرد بر اساس کتیبه کاشی کاری بیرون آن به نام سقاخانه حضرت ابوالفضل و در میان مردم به نام سقاخانه ارباب میرزا شهرت دارد از خارج داری پلان مربع و از داخل چند ضلعی است.
درب آن رو به جنوب و طرفین ورودی دارای دو سکوی سنگی می باشد . به علت بالا آمدن کوچه مجاور کف سقاخانه از سطح کوچه حدود 90 سانتی متر پائین تر واقع گردیده است. مصالح ساختمان از خشت با نمای آجری است ولی دو پوشه آن با آجر ساخته شده است.
نکته 3 : سقاخانه های دیگر در شهرکرد وجود داشته که تنها اسمی از آنها باقیست که به سقاخانه های درویش ، بازار ، محمد اتابکان ، نادری و … می توان اشاره کرد.
ویژگیهای هنری سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا):
الف) تزئینات خارجی:
نمای جنوبی سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) در جرزهای طرفین و پیشانی با کاشیهای کتیبه ای حاوی بخشی از مرثیه معروف محتشم کاشانی پوشیده شده است که از ابتدای پیشانی بنا از سمت راست (روبرو) با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می گردد. پست بغلهای نمای جنوبی نیز با کاشی زمینه لاجوردی و نقوش اسلیمی داخل کادرهای نامنظم پوشیده شده که در آنها جملات یا ابا عبدالله الحسین 1330 و یا ابوالفضل العباس داخل کادرهای نامنظم نوشته شده است.
در بالای درب ورودی تصویر 2 فرشته بالدار که با قابهایی بر روبروی هم در حال حرکت هستند در حالیکه دستان آنها کتیبه ، یا ابا عبدالله الحسین را نگه داشته اند بر روی کاشیها نقش بسته است. زمینه این بخش از کاشیهای لاجوردی با پوشش گلدان و گل می باشد.
نکته 4 : آب سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) از چاهی که بعدها به علت خیابان کشی خشک شده بود تهیه می شده است.
ب) تزئینات داخلی:
تزئینات داخلی سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) شامل ؛ کتیبه خطی ، نقاشی ، آیینه کاری و کاربندی می باشد.
نقاشی ها: جرزهای بدنه و زیر گند با نقاشی هایی از قبیل ؛ گل ، مرغ و نقوش گیاهی تزئین گردده . نقاشی های بخش پایینی بدنه سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) در سالهای قبل با رنگ سبز پوشیده شده بودند که در سالهای اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی بخشی از آنها از لایه پوشش خارج و ترمیم شده است.
کتیبه: حلقه زیر گنبد سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) با اشعار محتشم داخل کادرهایی با زمینه آبی رنگ است که جمله “عمل میرزا علی نقاش اصفهانی” در میان آنها دیده می شود.
آیینه کاری: در سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا) بالای طاقنما ها قابهای آیینه که بر سطح آنها حدیث : لافتی الاعلی کنده کاری شده و بر سطح تعدادی از کاربندیهای قابهای دایره ای آیینه کاری شده بصورت نماد خورشید وجود دارد.
سنگ آب سقاخانه: یک عدد سنگ آب در داخل سقاخانه وجود دارد که ارتفاع آن یک متر ، قطر دهنه 107 سانتی متر و ضخامت لبه آن 10 سانتی متر است . در حاشیه قسمت فوقانی سنگ آب اشعاری به یاد شهدای کربلا ،تاریخ 1329 ه قمری و نقوش ساده در بدنه و نام حضرت ابوالفضل در چهارسوی آن حجاری شده است.
مرمت سقاخانه حضرت ابوالفضل (سقاخانه ارباب میرزا):
سقاخانه دوبار یکی در سال 1384 با هزینه 4 میلیون تومان تعیین حریم محوطه ، لایه نگاری ، گمانه زنی و کاوش های تاریخی و باستان شناسی شد .
و یکبار هم در سال 1386 با هزینه 15 میلیونی تعمير و مرمت نقاشي‌هاي بدنه و زير سقف سقاخانه ، لايه‌برداري، تزريق مواد به لايه‌هاي نقاشي و تثبيت آنها و آيينه کاري بعضي از بخش‌ها از ديگر فعاليت‌هاي مرمتي اين سقاخانه بود.
ته نویس: این گزارش در سالهای قبل در وبلاگهای حقیر منتظر شده بود و اینجا بازنشر شد/
منابع :کتاب شناخت سرزمین چهارمحال اثر کریم نیکزاد امیرحسینی
پایان نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی با موضوع قلاع استان چهار محال و بختیاری اثر اردشیر آخوندی سورکی
کتاب کشف الاسرار ، آشنایی با سلاله پاکان اثر حیدر خسروی فارسانی
اسناد ثبتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و ….
همسفران
با ما همسفر باشید
درود جناب شهریار.
در مورد این سقاخانه چیزی نمی دونستم. جالب بود. گزارشتون منو برد به بچگی… مراسم دهه محرم تو روستاها و شهرهای کوچیک چهارمحال و بختیاری دلنشینه…سپاس
شهریار: دوست دارم اینجا درباره مکانهای بنویسم که کمتر کسی به آن پرداخته ، راستی شما مگر اهل چهارمحال و بختیاری هستید؟!
خودم خیر، ریشه هایم بله
شهریار: در یکی از زیباترین استانهای ایران ریشه دوانده اید ، خوشا به حالتان
سلام جناب شهريار عزيز
با اين گزارش مفصل و زيباي شما هم با اين سقاخانه آشنا شدم و هم حال و هواي محرم بيشتر در ما زنده شد.
راستي پلان بناها را از كجا تهيه ميكنيد و در سايت قرار ميدهيد؟ موفق باشيد و پيروز
شهریار: پلانها را سالها قبل از یک دوست در سازمان میراث گرفتم و بازدید از این اثر هم مربوط به 4 سال پیش است
سلام و ممنون ازجنابعالی. میشه لطفاً درباره ی آثار منقول مثل اسناد و نسخ خطی و چاپی هم بنویسید؟ سپاس
شهریار: خیلی دوست دارم بنویسم ، اما اطلاعاتی در این خصوص ندارم
دمت گرم پسر کم آوردم
شهریار:استاد شما نسبت به حقیر لطف دارید
رفع الله رایت العباس
سپاس از گزارش زیبای شما
شهریار: به امید دیدار بلاد شما ، به همراه شما ، در هفته آینده
آدم با سر زدن به وبلاگ شما مملکتش رو کشف می کنه !
همینکه اینهمه وقت میزارین برای نوشتن و معرفی جای قدر دانی داره .من یکی به نوبه خودم سپاسگذارم و متاسفم که کمتر اینجا سر زدم این مدت .
شهریار: شما نسبت به حقیر لطف دارید ، حقیقت امر این است که دوست دارم در اینجا درخصوص مکانهایی بنویسم که کمتر به آن پرداخته شده باشد ، البته کمی سخت است و خاص
سلام جناب شهریار هیچ وقت فکر نمی کردم خواندن یک گزارش راجع به سقاخانه تا این حد دلنشین و جذاب باشد.البته همه ما خاطرات شیرینی از این سقاخانه ها داریم به خصوص زمانیکه هنوز بطریهای آب معدنی روانه بازار نشده بودند این سقاخانه ها بودند که ما لب تشنگان گشته در بازار را از مرگ حتمی نجات میدادند. با آن کاسه های طلایی که پنجه ابوالفضل را در خود داشتند و روزی هزار نفر از آنها با لذت آب مینوشیدند آنهم چه آب خنک و گوارایی
شهریار: از اینکه شما را با خاطرات کودکتیان همراه کردم خوشحالم
سلام
خیلی جالب بود..هیجوقت فکر نمیکردم معماری سقاخانه انقدر جالب و دقیق باشد..موفق باشی.
شهریار: احتیار دارید ، معمار و عکاس و … عزیز و بزرگوار
سلام
با احترام به قلمتان ، سپاس از معرفی اماکنی که کمتر به آن پرداخته شده…
شهریار: سپاس از حضورتان
از سقاخانه عاشق شمع هایش هستم؛ آرامشش، حس خوب انتظار و انتظار… ممنون از گردآوری این مجموعه مفید.
شهریار: به امید آرامش در ایران زمین
سلام .سقاخانه ها همیشه برای من یادآور خاطره های رفت و آمد با مادربزرگ به بازار بوه و هست.خاطره بازی با همه از دست رفته ها….ممنون
راستی دیگر تور برگزار نمیکنید؟یا میکنید و مارا خبردار نمیکنید؟؟؟؟
شهریار : از اینکه خاطران کودکی شما را زنده کردم خوشحالم ، با شما بودن برای من سعادتی است ، چند برنامه برگزار شده ، یک برنامه هم به زودی به نام مشروطه گردی برگزار خواهد شد که خدمت سرکار عالی اطلاع رسانی خواهد ، به امید دیدار شما و همسر محترمتان
با سلام
با دیدن عکس آن دو فرشته در بالای درب ورودی به یاد یک حمام قدیمی افتادم که در بازار قیصریۀ اصفهان قرار دارد.طرح تقریباً یکی است!
شهریار: سپاس فراوان درخصوص یادآوری سرکار عالی
تا بحال توجه چنداني به اين سقاخانه ها نداشتم ولي مطالب شما ايجاد انگيزه مي كند. متشكرم. شاد و موفق باشي.
شهریار: جناب آقای اسکندری شما نسبت به حقیر لطف دارید
درود جناب شهریار ، بسیار جالب بود ، سقاخانه ها هم حال و هوای خاص خودشون رو داشتند و دارند ، چیزی که من تا حالا تو استان خودمون ندیدم ، به هر حال سپاسگزارم از تلاش شما برای ناشناخته های ایران
پیروز باشید.
شهریار: با آمدن شما به اینجا ، انرژی مثبت برای نوشتن فراوان می شود.
درود بر جناب شهریار ؛
گزارش های عالی شما پشت هم منتشر می شود و من هم که با کمبود وقت روبرویم! سقاخانه ها پدیده ی عجیبی است البته شاید کمیاب هم باشد. در مشهد تنها سقاخانه ی حرم امام رضا(ع)در خاطرم هست.دومین سقاخانه ای که می توانم تداعی کنم در یکی از کوچه های خیابان امیریه تهران بود که هنوز کاشی های فیروزه ای و شمع های روشن و خاموش آن در ذهنم روشنایی می بخشند!کاشیکاری ها و تزیینات سردر ورودی و نیز سقف و دیوارها باید نماد شناسی شوند. این نماد ها و نقش ها سخت مهم و اساسی اند. شاید با تأویل و رمز گشایی آنها بتوان «ملکوت» را اندکی تخیل کرد. ای کاش عکس ها را در اندازه ی بزرگتر می دیدم. شاد باشید.
شهریار: آقا آدرس آن سقاخانه امیریه را به ما می دهید!!!